رباب
رباب مجموعا از چهار قسمت، شکم، سینه، دسته و سر تشکیل شده است. شکم در واقع جعبه ای به شکل خربزه است که بر سطح جلویی آن پوست کشیده شده و خرکی کوتاه روی پوست قرار گرفته است. سینه نیز جعبه ای مثلث شکل است که سطح جلویی آن، از جنس چوب است. در سطح جانبی سینه (سطحی که هنگام نواختن در بالا قرار می گیرد)، هفت گوشی تعبیه شده که سیم های تقویت کننده صدای ساز به دور آنها می پیچد. بر سطح جانبی دیگر سطح پائینی، پنجره ای دایره ای شکل ساخته شده است. دسته ساز نسبتا کوتاه است و بر روی آن، حدود ده دستان بسته می شود و بالاخره در سر ساز، مانند تار، جعبه گوشی ها قرار گرفته و در سطوح بالایی و پایینی این جعبه، هر یک سه گوشی تعبیه شده است، سطح جانبی جعبه گوشی ها کمی به طرف عقب ادامه یافته است.
تعداد سیم های رباب شش یا سه سیم جفتی است که سیم های جفت با یکدیگر هم صوت کوک می شوند. سیم های رباب در قدیم از روده ساخته می شوده در حالی که امروز آنها را از نخ نایلون می سازند و سیم بم روی نایلون روکشی فلزی دارد. مضراب رباب امروزی مانند مضراب عود از پر مرغ ساخته شده است. رباب اساسا ساز محلی است و بیشتر در نواحی خراسان و مرز افغانستان معمول است.
انواع رباب
رباب سوپرانو
ساز رباب سوپرانو سازی است با مقیاس کوچکتر از رباب معمولی که به پیشنهاد حسین دهلوی در زمان ریاست هنرستان موسیقی ملی و به اهتمام کارگاه ساز سازی وزارت فرهنگ و هنر ساخته شد و آن را رباب سوپرانو نام گذاردند و رباب معمولی، تنها در هنرستان های موسیقی ملی و در موارد همنوازی در ارکستر، در مقابل رباب ساخته شده سوپرانو، نام رباب آلتو به خود گرفت.
رباب تاجیکستان
یکی دو دهه پیش عده ای از نوازندگان تاجیک به ایران آمدند و در تهران کنسرتی برگزار نمودند. ضمنا در برنامه معارفه هنرمندان ایرانی و تاجیک یک عدد رباب خود را به هنرستان هدیه کردند. دسته این ساز حدود پانزده سانتی متر بلندتر از رباب ایرانی است و در عوض قسمت سینه و شکم آن را به ترتیب ده و پنج سانتی متر کوتاه تر کرده اند بر اثر بلند شدن دست، به تعداد دستان ها اضافه شده است. یک نوع ساز رباب را می توان با قیمت 500 هزار تومان تهیه کرد.
از نوازندگان پیشکسوت این ساز می توان به بیژن کامکار و حسین علیزاده اشاره کرد.
قانون
این ساز به شکل ذوزنقه قائم الزاویه است. بلند ترین ضلع (کمی بیشتر از یک رمتر)، نزدیک به نوازنده و کوتاهترین آن، موازی با ضلع قبلی، دور از او قرار می گیرد. ضلع سمت راست (به طول تقریبی چهل سانتی متر) قائم به هر دو ضلع موازی پیشگفته است و ضلع سمت چپ، اضلاع موازی را به طور مورب قطع می کند. سمت راست ساز قانون حفره ای به شکل مربع مستطیل به ابعاد تقریبی 15*40 سانتی متر قرار گرفته و روی آن را پوستی یک یا چند تکه ای کشیده اند و خرکی نسبتا کم ارتفاع ولی دراز، با چند پایه در نقاط برابر طی طول پوست، روی آن تکیه کرده است.
تعداد اصوات قانون 26 است و هر صوت توسط سه سیم هم کوک حاصل می شود. سیم ها در کنار راست ساز تثبیت شده، پس از عبور از روی خرک و طی طول ساز هر سه سیم میان دستگاه مخصوصی که جهت کوک موقت، (یا زیر و بم کردن صوت سیم ها تا حد یک پرده و نیم)، تعبیه شده عبور می کند و هر سیم به گوشی مخصوص کوک اصلی می رسد، به کمک دستگاه مخصوص کوک موقت، که در قانون مصری تغییر کوک بسیار سریع و راحت انجام می گیرد، می توان تمام صداهای کروماتیک مخصوص موسیقی شرق و موسیقی ایرانی را از ساز حاصل کرد.
نت نویسی قانون، امروزه معمولا بر روی دو حامل پایینی با کلید فا برای دست چپ و بالایی با کلید سل برای دست راست عمل می شود.
مضراب ساز عبارت است از (انگشتانه ای) که به انگشتان اشاره هر دو دست می کنند. تیغه ای از جنس شاخ، مانند ناخن به انگشتانه ها الصاق شده که نوازنده قانون به وسیله آن به سیم های ساز زخمه می زند.
از اساتید این ساز می توان به پریچهر خواجه، ملیحه سعیدی و فرهاد بشارتی اشاره کرد.
گردآورنده: سپیدخت حکیمی