سازهای زهی کوبی
ساز منحصر به فرد موسیقی ایرانی که در این متن مورد بررسی قرار می گیرد، سنتور است. این ساز اگر چه به کمک مضراب نواخته می شود و صوت در نتیجه ارتعاش سیم حاصل می شود، اما از آنجا که طرز نواختن آن زخمه ای نبوده، بلکه ضربه ای است، شرح آن را تحت عنوان زهی کوبی آورده ایم.
مضراب سنتور عبارت است از دو ترکه نازک، سبک ولی محکم چوبی که در یک انتهای خود گیره ای دارد که انگشت اشاره نوازنده آن را می گیرد و به کمک انگشت شست و وسطی مضراب را با حرکتی سریع بالا و پایین می برد و به سیم ها ضربه می زند. انتهای دیگر مضراب کمی ضخیم تر شده است.
سنتور
ساز سنتور از جعبه ای ذوزنقه ای تشکیل شده که اضلاع آن عبارت است از بلندترین ضلع، نزدیک به نوازنده و کوتاه ترین ضلع و موازی با ضلع قبلی و دور از نوازنده قرار دارد. دو ضلع جانبی با طول برابر، دو ضلع قبلی را به طور مورب قطع می کند. ارتفاع سطوح جانبی 8 تا 10 سانتی متر است.
جعبه سنتور مجوف است و تمام سطوح جعبه چوبی است. بر روی سطح فوقانی دو ردیف خرک چوبی قرار دارد، ردیف راست نزدیکتر به کناره راست ساز است و ردیف چپ کمی بیشتر با کناره چپ فاصله دارد (فاصله بین هر خرک ردیف چپ تا کناره چپ را پشت خرک می نامند). از روی هر خرک چهار رشته سیم هم کوک عبور می کند، ولی هر سیم به گوشی معینی پیچیده می شود. گوشی ها در سطح جانبی راست کار گذاشته شده اند.
سیم های سنتور به دو دسته (سفید زیر) و (زرد بم) تقسیم می شوند. دسته سیم های سفید بر روی خرک های ردیف چپ و سیم های زرد بر روی خرک های ردیف راست به تناوب قرار گرفته اند. طول قسمت جلوی خرک در سیم های سفید، دو برابر طول آن در قسمت پشت خرک است و می توان در پشت خرک نیز از سیم های سفید استفاده کرد (صدای آن به نسبت عکس طول، یک اکتاو نسبت به صدای قسمت جلوی خرک بالاتر است). همچنین هر سیم زرد یک اکتاو بم تر از سیم سفید بلافاصله بعد از آن صدا می دهد.
وسعت صدای سنتور 9 خرکه، کمی بیشتر از سه اکتاو است، (سنتورهای 11 و 12خرکه که مجموعا20 و22 خرک دارند، نیز گاهی ساخته شده و مورد استفاده قرار گرفته است).
ساز سنتور فاقد تمام فواصل کروماتیک مخصوص موسیقی ایران است و نوازنده مجبور است در اجرای دستگاه دیگر، کوک ساز را تغییر دهد (یا در پاره ای موارد، محل خرک ها را جلو و عقب برده که این عمل به نوبه خود نسبت طولی قسمت پشت و جلوی خرک را در سیم های سفید به هم می زند، در نتیجه این دو قسمت نسبت به هم فاصله اکتاو را از دست می دهند) سنتور اساسا سازی است که قابلیت تکنوازی و همنوازی هر دو را دارا می باشد.
سنتور کروماتیک و سنتور کروماتیک بم
به منظور تکمیل فواصل کروماتیک بین اصوات و نیز به قصد تامین اصوات بم، حدود 20 سال اخیر دو نوع سنتور با تعداد زیادتر خرک ساخته شده است. (سنتور کروماتیک و کروماتیک بم به پینهاد حسین دهلوی، که آن زمان ریاست هنرستان عالی موسیقی ملی را به عهده داشت، ساخته شده است).
سنتور کروماتیک با همان میدان صدای سنتور معمولی، ولی با خرک های بیشتر ساخته می شود ولی میدان صدای سنتور کروماتیک بم یک فاصله پنجم بم تر از سنتور کروماتیک است.
در دو نوع سنتور کروماتیک، هر صوت توسط سه رشته سیم هم کوک حاصل می شود، به عبارت دیگر روی هر خرک سه سیم تکیه کرده است. از هر دو سنتور کروماتیک و کروماتیک بم، در حال حاضر تنها استفاده های همنوازی می شود. ساز سنتور معمولی را می توان با قیمتی حدود 560 هزار تومان تهیه کرد. از نوازندگان به نام این ساز می توان به سیامک آقایی، بهناز ذاکری، سینا بطحایی و ... اشاره کرد.
گردآورنده: سپیدخت حکیمی