امروزه آوازهای بزرگ را دستگاه می نامند و معمولا موسیقی ایرانی را شامل هفت دستگاه می دانند. که عبارت است از: ماهور، همایون، سه گاه، چهارگاه، شور، نوا، راست پنجگاه.
این طبقه بندی از پنجاه سال قبل در ایران مرسوم و متداول بوده است و ردیف های مختلف موسیقیدان های دوره اخیر از قبیل ردیف مرحوم حسینقلی، عبدالله و درویش از روی همین ترتیب است. در ردیف های هر یک از این استادان، اختلافات جزئی وجود دارد اما در عده دستگاه ها تفاوتی دیده نمی شود.
میان دستگاه های هفتگانه فوق، شور از همه بزرگتر است. زیرا هریک از دستگاه ها دارای یک عده آوازها و الحان فرعی است ولی دستگاه شور غیر از آوازهای فرعی دارای ملحقاتی است که هر یک به تنهایی استقلال دارد. آوازهای مستقلی که جزو شور محسوب می شوند و هریک استقلال دارد، عبارت است از:
1) ابوعطا
2) بیات ترکی
3) افشاری
4) دشتی
هریک از آوازهای چهارگانه فوق دارای گوشه فرعی دیگری است. چنانکه آواز حجاز از فروغ ابوعطا و دوگاه و مهدی ضرابی از متعلقات بیات ترک و غم انگیز و گیلکی و چوپان از محلقات دشتی است.
یکی از آوازهای ایرانی که اسم آن از قدیم در کتب موسیقی هست، آواز اصفهانی می باشد که بعضی آن را جزو شور و برخی از متعلقات همایون دانسته اند و بعللی که بعد ذکر می شود از فروغ همایون است. برخی نیز به شوشتری جنبه استقلالی داده اند ولی معمولا جزو دستگاه همایون محسوب می شود.
وزیری:
طبقه بندی آوازها مطابق معمول امروز ذکر شد. ولی در کتاب دستور تار آوازها طوری دیگر تقسیم شده که از نظر علمی صحیح تر است. به این ترتیب که:
· ماهور (راست پنجگاه از متعلقات آن است)
· همایون (اصفهان از ملحقات آن است)
· سه گاه
· چهارگاه
· شور (نوا از شعب آن است)
کیقیت تقسیم بندی معمول امروز، درست معلوم نیست که از روی چه قاعده علمی بوده است. زیرا اگر ماخذ طبقه بندی مقامات باشد، صحیح بنظر نمی آید، چون که مقام ماهور و راست پنجگاه یکی است و تنها اختلاف در مایه است. چه معمولا ماهور را درمایه دوی بزرگ (درتار) و راست پنجگاه را در مایه فای بزرگ می نوازند که مقام هر دو یکی است (یعنی بزرگ است).
همچنین آواز شور و نوا از حیث مقام اختلافی ندارد که هریک را دستگاهی جداگانه محسوب داریم. بنابراین طبقه بندی که در دستور تار داریم به این شکل است.
1) با این تقسیم بندی هر دستگاه نماینده یکی از مقامات موسیقی ایرانی است.
2) تمام آوازها تحت پنج مقام مختلف که با یکدیگر تفاوت دارند طبقه بندی می شوند.
3) اگر راست پنجگاه و نوا را دو دستگاه متفات فرض کنیم در صورتی که مقامشان عین یکدیگر است، هیج علت ندارد که اصفهان هم جزو همایون باشد.
مجله زونکن | بخش موسیقی زونکن | بانک اطلاعات آموزشگاهی
