ساز سنتور یکی از سازهای سنتی موسیقی ایرانی است که صدای بسیار دلنشینی دارد که هر کسی را مجذوب خود میکند ، در ادامه این مطلببه بررسی تاریخچه و جزئیات ساخت این ساز و نوازندگان معروف آن پرداخته ایم.
تاریخچه سنتور
شواهد و علائم بجای مانده از نقاشی ها و حکاکی های موجود از دوره های آشوری و بابلی (669 قبل از میلاد)، تصویرهایی را نشان می دهد که در آن افراد، آلاتی ذوذنقه شکل شبیه سنتور را که به وسیله طناب یا نخی که بدان متصل بود از گردن آویخته و با آن می نواختند.
به درستی معلوم نیست سنتور ابتدا در کدام کشور مورد استفاده بوده است، ولی مطمئنا ایرانیها قبل از ظهور اسلام با این ساز آشنا بودند و آن را «کونار» می نامیدند. بعد از اسلام نیز عبدالقادر مراغه ای «ساز» یا «طوفان» را معرفی کرد که شبیه سنتور امروزی بود با این تفاوت که برای هر صدا فقط یک سیم می بستند و با جابه جایی خرکها آن را کوک می کردند.با توجه به قدمت آثار کشف شده، گمان می رود که به احتمال زیاد این ساز از قلمرو ایران به کشورهای دیگر راه یافته و نام های مختلفی پیدا کرده است. به همین دلیل، برخی از انواع سنتور در کشورهای دیگر نظیر عراق، چین، هند، مصر، ترکیه و جمهوری چک نیز با تفاوت هایی مورد استفاده قرار می گیرد. همچنین این ساز را در کشور چین «یان-کین»، در اروپای شرقی «دالسی مر»، در انگلستان «باترفلای»، در آلمان و اتریش «مک پر»، در هند «سنتور»، در کامبوج «فی» و در امریکا «زیتر» می نامند که دارای وجه تشابهات و تمایزاتی با یکدیگر می باشند. علاوه بر این، ساز سنتور در بعضی نواحی ارمنستان و گرجستان نیز رایج است.
برطبق دست نوشته های قدیمی، سنتور در سلسله امپراتوری مین (سالهای 1368 تا 1644 هـ. م) به دنبال رفت و آمدهای روزافزون بین چین و خاورمیانه، از فارس و از طریق دریا به چین منتقل شده که ابتدا در استان ساحلی کانتون رواج یافته و سپس به تدریج در سراسر چین تعمیم یافته است. امروزه یان-کین یا همان سنتور چینی به عنوان ساز ملی چین شناخته می شود.
تاریخچه ای از سنتور
تاریخچه سنتور
رئوف یکتا بیگ؛ از دانشمندان بزرگ موسیقی ترکیه در دایره المعارف لاوینیاک چاپ 1922 می نویسد:سنتور در اصل از آلات موسیقی قدیم یهودیان است. در دایره المعارف موسیقی لاروس نیز آمده:سنتور از جمله سازهایی است که یهودیان بسیار به آن علاقمند بوده اند.
سنتور قبل از آغاز دوره قرون وسطی به اروپا راه یافت و مورد قبول عامه واقع شد و چون موسیقی و هنر در خدمت مذهب مسیحیت بود، هنرمندان اروپایی به تکامل آن کوشیدند تا در نهایت سازهایی از سنتور به وجود آمد که پیانو به عنوان سلطان سازها، یکی از آن ها می باشد.
اجزای تشکیل دهنده ساز سنتور
سنتور (SanToor) یکی از سازهای زِهی- ضربه ای (مضرابی) است که دارای شکل کاملاً منظم و هندسی می باشد. این ساز از یک جعبه تشدید صدا به شکل ذوزنقه تشکیل شده است که بلندترین ضلع موازی آن نزدیک به نوازنده و دو ضلع با طول برابر، دو ضلع موازی را به شکل مورب قطع می کنند. بلندترین ضلع در سنتورهای معمولی 90 سانتی متر و کوچک ترین ضلع (دور از نوازنده) 35 سانتی متر و اضلاع مورب کناری 38 سانتی متر می باشند. ارتفاع این جعبه در حدود 8 تا 10 سانتی متر است و تمام سطوح جعبه سنتور از چوب (عمدتاً چوب گردو و سرو) ساخته می شود. روی سطح سنتور دو حفره به شکل گُل وجود دارد که علاوه بر زیبایی ظاهری ساز، در نرمی، لطافت و شفاف شدن صدای سنتور نیز نقش زیادی دارد. محدوده صدادهی سنتور کمی بیش از 4 اکتاو است و از این نظر یکی از گسترده ترین سازهای ایرانی است. سنتور دارای صوتی شفاف و بلورین بوده و قابلیت تکنوازی و هم نوازی را به خوبی دارد.
بر روی سطح فوقانی سنتور که اصطلاحاً نقاب رو گفته می شود، دو ردیف پل (پایه)های چوبی به نام «خَرَک» قرار دارند. خرک های سمت راست به کناره راست ساز نزدیک ترند و خرک های سمت چپ کمی بیشتر با کناره چپ فاصله دارند. فاصله بین هر خرک ردیف چپ تا کناره چپ ساز را «پشت خرک» می گویند. در سنتورهای امروزی در هر ردیف 9 خرک قرار داده می شود که سبب می شود فضای سنتور به 4 قسمت تقسیم شود که با توجه به جنس سیم های گذرنده از روی این خرک ها، هر قسمت وظیفه تولید دامنه معینی از صداها با بسامد معین را دارد.
اجزای تشکیل دهنده سنتور
در سنتورهای امروزی از روی هر خرک چهار رشته سیم عبور داده می شود که باید دقیقاً یک صدا کوک شوند اگر حتی صدای یکی از چهار سیمی که بر روی یک خرک قرار دارند کمی با بقیه سیم ها متفاوت باشد، صدای آن نت کاملاً اشتباه می شود به همین دلیل است که کوک کردن سنتور امری دشوار و زمان بَر است. هر سیم در سطح جانبی یا اصطلاحاً کلاف راست سنتور به یک گیره معین به نام «گوشی» پیچیده شده و در طرف دیگر توسط یک قلاب به زائده ای به نام «سیم گیر» متصل می شود. گوشی توسط وسیله ای به نام «چکش» یا «کلید» سنتور، قابلیت چرخش داشته که این امر موجب تغییر طول سیم و در نتیجه تغییر بسامد آن خواهد شد که جهت کوک کردن مورد استفاده قرار می گیرد.
سیم های سنتور به دو دسته سیم های «سفید» (از آلیاژ نیکل) برای تولید صداهای زیر و سیم های «زرد» (از آلیاژ برنج) برای تولید صداهای بم تقسیم می شوند. لازم به ذکر است که در بیش از 100 سال پیش که سیم مفتولی به صورت امروزی وجود نداشت، سنتورسازان از روده گوسفند به عنوان سیم استفاده می کردند. سیم های سفید بر روی خرک های سمت چپ و سیم های زرد بر روی خرک های ردیف راست به تناوب قرار گرفته اند.
نوازندگی سنتور به وسیله دو چوب نازک که به آن ها «مضراب» یا «زخمه» می گویند، صورت می گیرد و در واقع به عنوان یک واسط میان دست و سیم های سنتور عمل می کند. مضراب از 4 قسمت عمده سر مضراب، ساقه، حلقه و دم تشکیل شده است. انگشتان دست با ترتیب و قاعده معینی در داخل حلقه مضراب قرار گرفته و بدین ترتیب نوازنده با حرکت چرخشی مچ و با استفاده از سر مضراب، بر روی سیم ضربه وارد می آورد. مضراب ها در گذشته بدون نمد بودند ولی در حال حاضر معمولاً به مضراب ها نمد می چسبانند که خود باعث لطیف تر شدن صدای سنتور می شود.
انواع ساز سنتور در ایران
سنتوری که هم اکنون در ایران رایج است اصطلاحاً سُل کوک 9 خَرَک نامیده می شود که دارای 72 سیم است. تاکنون سنتورهای متفاوتی به لحاظ ساختاری برای کاربردهای گوناگون طراحی و ساخته شده است مانند سنتورهای 10، 11 و 12 خرک، سنتور لا کوک (که از آن بیشتر در تکنوازی ها و بداهه نوازی ها استفاده می شود و در مقایسه با سنتور سُل کوک، صدای زیرتری دارد)، سنتور سی کوک (که ابعاد آن از سنتور لا کوک کمتر است)، سنتور باس، سنتور باریتون، سنتور کروماتیک و سنتور کروماتیک بم.
انواع ساز های سنتور
گفته شد که سنتور از نظر محدوده صدادهی یکی از گسترده ترین سازهای ایرانی است اما این ساز دارای تمام فواصل کروماتیک مخصوص موسیقی ایرانی نمی باشد یعنی در عین گستردگی محدود است و محدودیت این ساز به کوک آن برمی گردد. به طور مثال نوازنده برای نوازندگی از دستگاهی به دستگاه دیگر با مشکل روبرو می شود و برای این کار باید کوک یکی از نت ها را کمی تغییر دهد یا در چنین مواقعی نوازنده مجبور است خرک ها را جلو و عقب ببرد که این باعث عدم توازن بین سیم های سفید و پشت خرک می شود. به دلیل رفع این مشکل، چند سال پیش به پیشنهاد استاد حسین دهلوی، «سنتورهای کروماتیک» و «سنتورهای کروماتیک بم» ساخته شد. سنتور کروماتیک دارای همان میدان صدای سنتورهای معمولی می باشد ولی با خرک های بیشتر (30 خرک) و همین طور دارا بودن تمامی اصوات کروماتیک که کاربرد آن ها بیشتر در ارکسترها است اما این امر انعطاف پذیری ساز را جهت اجرای تکنیک های سرعتی کاهش خواهد داد.
سنتورنوازان چیره دست ایرانی
در طول تاریخ موسیقی ایرانی، سنتور یکی از پرطرفدارترین سازها در میان مردم بوده است و آن هم به دلیل نوای دلنشین این ساز است. صدای خوش و در کنار آن آسان جلوه نمودن نوازندگی این ساز به طوری که افراد مبتدی نیز می توانند صدای خوش از آن به وجود آورند، باعث شده است که افراد زیادی به سوی این ساز کشیده شوند. البته سنتور سازی است که در آغاز راه آسان ولی در ادامه بسیار سخت و دشوار می شود به طوری که تسلط به این ساز مستلزم انجام تمرین های فراوان است.
بهترین سنتورنوازان از گذشته تا کنون عبارتند از محمدصادق خان )سرورالملک(، علی اکبر خان شاهی، حبیب سماع حضور، حبیب سماعی، رضا ورزنده، منصور صارمی، فرامرز پایور، رضا شفیعیان، مجید کیانی، اسماعیل تهرانی، پرویز مشکاتیان، پشنگ کامکار، اردوان کامکار و ... .