سازهای زهی آرشه ای ایرانی
این دسته از سازها نیز مانند سازهای مضرابی از سه قسمت کلی شکم، دسته و سر تشکیل شده اند و هر ساز دارای تعداد معینی سیم است که تقریبا به موازات تمام طول ساز کشیده شده و در سر ساز به دور گوشی ها پیچیده می شوند. تنها تفاوت آنها با سازهای مضرابی در این است که در آرشه ای ها، صدای حاصل ضربه ای نیست و بلکه ممتد و امتداد هر صوت، تا حدودی، بسته به میل نوازنده است. این تفاوت از طرز حاصل کردن صوت در ساز ناشی می شود، توضیح آنکه کشیدن آرشه، هر قدر روی سیم ادامه یابد، صدا با قدرتی برابر (یا حتی با تغییری دلخواه در قدرت) به گوش خواهد رسید. یک نوازنده استاد کم و بیش قادر است پس از طی تمام طول آرشه و تعویض جهت آن، ادامه صدا را، تقربیا بدون خدشه، همچنان حفظ کند.
آرشه یا کمان از یک میله نازک و دراز ولی محکم از جنس چوب ساخته شده که در دو انتهای آن پایه هایی برای الصاق یک دسته مو تعبیه شده است. دسته مو (معمولا از موهای دم اسب) به طرزی مخصوص در درون پایه ها محکم می شود و حالت فنری میله چوبی، مو را در حالت کشیده نگاه می دارد. بر روی موی آرشه صمغی به نام (کولیفون) می مالند که حالت چسبندگی یافته و سیم را در آرشه کشی به لرزش در می آورد.
در ساز کمانچه، چوب آرشه فاقد حالت فنری است و نوازنده ساز مجبور است که برای ایجاد حالت کشیدگی مو، انگشتان خود را در قسمت انتهایی آرشه زیر مو بیاندازد و آن را بکشد.
کمانچه
این ساز علاوه بر شکم، دسته و سر، در انتهای تحتانی ساز پایه ای نیز دارد که روی زمین یا زانوی نوازنده قرار می گیرد. شکم ساز کروی و مجوف است که مقطع نسبتا کوچکی از آن در جلو به دهانه ای اختصاص یافته و روی دهانه پوست کشیده شده و بر روی پوست، خرکی، تقریبا شبیه به خرک تار و نه کاملا عمود بر سیم ها قرار گرفته است.
دسته ساز در واقع لوله ای توپر، و به طور نامحسوس به شکل مخروط وارونه خراطی شده است. انتهای بالایی این لوله مجوف شده و در طرف جلو شکاف دارد که نقش جعبه گوشی ها را می یابد، دسته فاقد (دستان) است.
سر ساز متشکل است از جعبه گوشی ها که در دو طرف آن هر یک دو گوشی کار گذارده شده و یک (قبه) که در بالای جعبه قرار گرفته است. سر در واقع ادامه خراطی شده دسته است. طول ساز کمانچه از ته پایه تا سر قبه حدود 80 سانتیمتر است.
کمانچه امروزی دارای چهار سیم است و کوک (یا نسبت فاصله سیم ها به یکدیگر) در دستگاه های مختلف موسیقی ایران تفاوت می کند. معمولی ترین کوک این است که سیم های اول و دوم نسبت به هم فواصل چهارم یا پنجم داشته، سیم سوم یک اکتاو بم تر از سیم اول و سیم چهارم یک اکتاو بم تر از سیم دوم باشد.
طرز نواختن ساز کمانچه به این صورت است که نوازنده ساز در حالت نشسته پایه کمانچه را روی زمین یا روی زانو قرار می دهد. در صورتی که پایه ساز نوک تیز باشد، آن را روی زمین می گذارند، در اینصورت نوازنده روی زمین می نشیند و اگر پایه به شکلی باشد که در عکس نشان داده شده. نوازنده روی صندلی نیز می تواند بنشیند و پایه ساز را روی ران، نزدیک زانو قرار می دهد. در هر دو حالت ساز در موقع اجرا کمی حول خود می چرخد و همین عمل تماس آرشه را با سیم ها آسانتر می سازد. کمانچه سازی ملی و شهری می باشد.
گردآورنده: سپیدخت حکیمی