سازهای مضرابی
اکثر قریب به اتفاق سازهای زهی زخمه ای تشکیل شده اند از یک شکم در ته ساز یک گردن یا دسته، محل قرار گرفتن انگشتان دست چپ (که جز ساز عود، این قسمت (دستان) بندی _ پرده بندی _ شده است) و یک سر که گوشی های کوک در آنجا قرار گرفته اند. سیم ها با تعداد مختلف، در ته ساز (یا حوالی ته شکم) به طریقی ثابت و به موازات طول ساز، شکم و گردن را طی کرده، دور گوشی ها پیچیده می شوند. دربرخی از سازها، شکم دو قسمتی است (تار و کمانچه و ...)، و گاه بر روی یک یا هر دو قسمت آن پوست کشیده شده، که غالبا از شکمبه گوسفند تهیه می شود. برخی از این سازها با انگشت و برخی با مضراب نواخته می شود. شکل مضراب در سازها متفاوت است، گاه فلزی و گاه از جنس شاخ یا پلاستیک و بالاخره بعضی اوقات از پر مرغ است. ساز تار جزو سازهای مضرابی است که قبلا در مطلبی جداگانه و به طور مفصل آن را بررسی کردیم.
سه تار
شکل ظاهری ساز سه تار مانند تار است با این تفاوت که شکم آن یک قسمتی، گلابی شکل و کوچکتر است، سطح رویی کاسه سه تار نیز چوبی است، سه تار امروزی چهار سیم دارد. خرک سه تار کوتاه تر از خرک تار بوده، و دسته آن نیز از دسته تار نازکتر است، سه تار فاقد جعبه گوشی است و گوشی های چهارگانه آن، دو عدد در سطح جلویی انتهای دسته (سرساز) و دو تای دیگر در سطح جانبی چپ (در هنگام نواختن در سطح بالایی) کار گذاشته شده اند. تعداد دستان های سه تار 28 است. سه تار با ناخن انگشت اشاره و گاهی با ناخن انگشت وسط دست راست نوازنده نواخته می شود. به عبارت دیگر (مضراب) سه تار در واقع ناخن انگشتان نوازنده است، و به همین دلیل و به علل اکوستیکی دیگر، صدای این ساز ضعیف بوده، برای تکنوازی در جلوی جمعیت، یا همنوازی در ارکستر مناسب نیست. چنین به نظر می رسد که سه تار در قدیم، سازی محلی بوده و در آن زمان سه سیم داشته است کلمه سه تار دلالت بر همین نکته می کند ولی بعد ها شهری شده و سیمی بر آن افزوده اند.
به روایت از ابوالحسن صبا نقل می کنند که سیم چهارم سه تار را درویشی سه تار نواز به نام مشتاق علیشاه به آن ساز افزوده است و نوازندگان قدیمی، این سیم را به نام مشتاق می شناسند.
از اساتید این ساز می توان به فریدون احتشامی، کیوان ساکت، میلاد محمدی و ... اشاره کرد.
رنج قیمت برای ساز سه تار از 190 هزار تومان شروع می شود.
عود
شکم ساز عود بسیار بزرگ و گلابی شکل، و دسته آن بسیار کوتاه است، به طوری که قسمت اعظم طول سیم ها در امتداد شکم قرار گرفته است. سطح رویه شکم از جنس چوب است که بر آن پنجره هایی مشبک ایجاد شده است. عود فاقد دستان و خرک ساز کوتاه و تا اندازه ای کشیده است. عود دارای ده سیم یا پنج سیم جفتی است. سیم های جفت باهم هم صدا کوک می شوند و بدیهی است که هریک از سیم های دهگانه، یک گوشی مخصوص به خود دارد، گوشی ها در دو طرف جعبه گوشی (سرساز) قرار گرفته اند. عود بم ترین ساز بین سازهای زهی است، نت نویسی آن با کلید سل است که صدای آن عملا یک اکتاو بم تر از نت نوشته شده حاصل می شود. مضراب عود از پر مرغ یا پر طاووس تهیه شده است و گاه نیز نوازنده، با مضراب دیگری ساز را می نوازد.
صدای عود کمی خفه، نرم و غم انگیز ولی نسبتا قوی است. این ساز نقش تکنواز و همنواز، هر دو را به خوبی می تواند ایقا کند.
عود چنانچه که گفته شده، از اخلاف سازی قدیمی به نام بربط است و از سوی دیگر، ممکن است با نام عربی العود به اروپا راه یافته و در آنجا با نام لوت گرفته باشد. قیمت ساز عود از 550 هزار تومان شروع می شود.
گردآورنده: سپیدخت حکیمی