سازدهنی یا هارمونیکا (به انگلیسی: Harmonica) جزو سازهای بادی است و در خانواده سازهای زبانه آزاد (Free Reed Instruments) قرار می‌گیرد. تولید صوت در این نوع سازها نتیجه ارتعاش یک زبانه (Reed) از جنس فلز است که تنها یک سر آن به بدنه ساز متصل شده و انتهای دیگرش می‌تواند آزادانه حرکت کند. به ارتعاش درآمدن این زبانه‌ها در اثر عبور جریان هوا موجب تولید صدای ساز می‌شود.
از سایر سازهای این خانواده می‌توان ملودیکا (Melodica)، کنسرتینا (Concertina) و آکاردئون (Accordion) را نام برد. شاید برخی مواقع متوجه شباهت موجود بین صدای سازدهنی و آکاردئون شده باشید. این شباهت در جنس صدا، در واقع به خاطر شباهت در ساختمان این سازها و نحوه تولید صوت در آنها است.
تاریخچه
گر چه چینی‌های باستان نوعی سازدهنی با زبانه‌های چوبی داشته‌اند و موتسارت قطعه‌ای برای سازدهنی شیشه‌ای (یک ساز کاملاً متفاوت متشکّل از یک سِری قطعه شیشه‌های کوک شده) نوشت، سازدهنی دیاتونیکی (Diatonic) که ما هم‌اکنون می‌شناسیم، در اوایل قرن نوزدهم، در آلمان ساخته شده‌است. این ساز به‌وسیله موج مهاجرین ترک‌کننده آلمان، به ایالات متّحده و بریتانیای کبیر برده شد و در اواسط قرن نوزدهم، در سراسر جهان، نواخته می‌شده‌است.
سازدهنی کروماتیک (Chromatic)، در سال ۱۹۱۸ اختراع شد و از آنجایی که شامل هر دوازده نیم‌پردهٔ گام کروماتیک می‌باشد، به شما اجازه می‌دهد که آهنگ کاملتری را بنوازید؛ مانند قطعه‌های جاز و کلاسیک؛ و همچنین برای نوازندگی تا حدود زیادی کاملتر است. در مدل ۱۶ سوراخه سازدهنی کروماتیک شما ۴ اکتاو کامل برای اجرای قطعات در اختیار خواهید داشت که اجازه نواختن هر قطعه‌ای را در اختیار شما قرار خواهد داد.
طبقه‌بندی کلی
سازدهنی را به روش‌های مختلفی طبقه‌بندی می‌کنند اما اگر از سازدهنی‌های بیس (Bass) و کورد (Chord) صرف نظر کنیم، سازدهنی‌هایی را که بیشتر برای نواختن سولو (Solo) استفاده می‌شوند می‌توان در یک طبقه‌بندی بسیار کلی به ۲ گروه اصلی تقسیم کرد:
۱- سازدهنی‌های دو زبانه‌ای Doble Reed(ed) Harmonicas
در این نوع سازدهنی ها هر سوراخ سازدهنی تنها با عمل دمش یا مکش به صدا در می آید و در هر سوراخ ۲ زبانه وجود دارد. به همین علت ، هر نتی که با عمل دم/دمش (Blow) یا بازدم/مکش (Draw) به صدا درمی آید ، حاصل ارتعاش همزمان ۲ زبانه است. از سازدهنی های این گروه می توان به انواع اکتاو (Octave) و ترمولو (Tremolo) اشاره کرد:
در سازدهنی های اکتاو دو زبانه مذکور با یک اکتاو فاصله نسبت به هم کوک می شوند و در نتیجه موقع نواختن هر دو زبانه با هم مرتعش می شوند و صدای تمام نت ها به صورت یک فاصله هشتم یا همان اکتاو تولید می شود.
در سازدهنی های ترمولو دو زبانه مزبور با اختلاف اندکی در فرکانس (در حد چند cent ) نسبت به هم کوک شده اند. در هنگام نواختن هر دو زبانه با هم به ارتعاش در می آیند و صدای حاصل کیفیتی دوگانه دارد که اصطلاحا Tremolo Effect نامیده می شود و در سایر سازهای زبانه آزاد (Free Reed Instruments) مانند آکاردئون نیز وجود دارد.
۲- سازدهنی‌های تک زبانه‌ای Single Reed(ed) Harmonicas
در سازدهنی های تک زبانه ای هر نتی که با عمل دم/دمش (Blow) یا بازدم/مکش (Draw) به صدا درمی آید ، تنها حاصل ارتعاش یک زبانه است. سازدهنی های دیاتونیک (Diatonic) و کروماتیک (Chromatic) در این گروه قرار می گیرند:
در سازدهنی های دیاتونیک در هر سوراخ ۲ زبانه وجود دارد که هریک از آنها فقط با عمل دمش یا مکش به صدا درمی آید. رایج ترین نوع این سازدهنی نوع ماژور (Major) است که در آن از نت های گام دیاتونیک ماژور (Major Diatonic Scale) استفاده می شود و در حالت عادی غیر از این نت ها ، نت دیگری با آن قابل اجرا نیست. اما با کمک گرفتن از تکنیک هایی مانند Bending و Overbending می توان سایر فواصل و نت های متعلق به گام کروماتیک را نیز با آن اجرا کرد. در واقع نوازنده بزرگی مانند Howard Levy قادر است با یک سازدهنی دیاتونیک کلید C (که به نحو مناسبی برای اجرای تکنیک Overblow تنظیم شده باشد) آهنگ هایی را در هر گامی که بخواهد اجرا کند و به عبارت دیگر سازدهنی دیاتونیک را مشابه سازدهنی کروماتیک بنوازد. این مطلب را Howard Levy در یک فیلم آموزشی به نام Out of The Box به خوبی نشان داده است به طوری که ۱۲ آهنگ را در ۱۲ گام مختلف و در سبک های گوناگون و تنها با یک سازدهنی (در گام یا کلید C ) اجرا می کند.
سازدهنی های دیاتونیک
سازدهنی های کروماتیک را می توان به ۲ سازدهنی دیاتونیک تشبیه کرد که در کنار هم قرار گرفته اند و با فشار دادن یا رها کردن یک میله فلزی به نام اسلاید (Slide) در هر لحظه یکی از آنها فعال می شوند. ساختمان این نوع سازدهنی به نحوی طراحی شده است که در هر سوراخ آنها ۴ زبانه وجود دارد : ۲ زبانه مسوول ایجاد نت های عادی (بدون فشار دادن اسلاید) هستند و ۲ زبانه نت های کروماتیک را تولید می کنند (که نیم پرده بالاتر از نت های عادی هستند) و با فشار دادن اسلاید فعال می شوند.
در این نوع سازدهنی ها وقتی اسلاید به داخل فشار داده می شود جریان هوا به سمت یک سری دیگر از زبانه ها که نیم پرده بالاتر از زبانه های قبلی کوک شده اند هدایت می شود و در نتیجه هر نت سازدهنی با فشار دادن اسلاید نیم پرده بالاتر خواهد رفت. به این ترتیب می توان با این نوع سازدهنی تمام ۱۲ نت موجود در گام کروماتیک هر اکتاو را اجرا کرد.
سازدهنی های کروماتیک
سازدهنی های کروماتیک
لازم به ذکر است که برخی انواع سازدهنی کروماتیک فاقد اسلاید هستند اما ساختمان یک سازدهنی کروماتیک معمولی اغلب به همین صورتی است که بیان شد و منظور ما هم از سازدهنی کروماتیک در واقع همین نوع رایج و متداول آن است.
تفاوت دیگر سازدهنی کروماتیک با دیاتونیک در این است که سازدهنی کروماتیک دارای یک سری دریچه (Valve) است (معمولا از جنس پلاستیک یا تفلون) که روی زبانه های فلزی قرار می گیرند و با کاستن از جریان هوای غیر ضروری از روی زبانه های فلزی ، به صدا درآوردن سازدهنی را تسهیل می کنند. به همین خاطر این دریچه ها را اصطلاحا “بادگیر” (Windsaver) نیز می نامند. (احتمالا می توان این واژه را “نفس گیر” یا “نفس ساز” هم ترجمه کرد. نظر خوانندگان این مطلب چیست؟)
سازدهنی های دیاتونیک معمولی فاقد دریچه هستند اما نوع خاصی از آنها وجود دارد که دارای دریچه نیز هست. این نوع سازدهنی را “دیاتونیک دریچه دار” (Valved Diatonic) می نامند که قابلیت های اجرایی آن با سازدهنی دیاتونیک معمولی قدری تفاوت دارد. در مورد این نوع سازدهنی ها بعدا بیشتر صحبت خواهیم کرد